SRI VIJAYADASARU : ಶ್ರೀ ವಿಜಯದಾಸರು

 ಪ್ರಸ್ತಾವನೆ
'ತಾರೀಖಿನ ಮೇಲೆ ತಾರೀಖು' ಎಂಬ ನ್ಯಾಯಾಂಗ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿನ ಕಳವಳಕಾರಿ ವಾಸ್ತವವನ್ನು ಎತ್ತಿ ತೋರಿಸುವ ಒಂದು ಗಂಭೀರ ಘಟನೆ ಮುನ್ನೆಲೆಗೆ ಬಂದಿದೆ. 27 ವರ್ಷಗಳಿಂದ ತಮ್ಮ ಮೊಕದ್ದಮೆಯ ತೀರ್ಪು ಹೊರಬೀಳದ ಶ್ರೀ. ನಾಮದೇವ್ ಜಾಧವ್ ಅವರು ಪುಣೆ ನ್ಯಾಯಾಲಯದ ಕಟ್ಟಡದಿಂದ ಹಾರಿ ಆತ್ಮಹತ್ಯೆ ಮಾಡಿಕೊಂಡಿದ್ದಾರೆ. ನ್ಯಾಯ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯ ಮೇಲಿನ ನಂಬಿಕೆ ಕಳೆದುಕೊಂಡ ನಾಗರಿಕರೊಬ್ಬರು ತೆಗೆದುಕೊಂಡ ಈ ಭಯಾನಕ ನಿರ್ಧಾರ, ನ್ಯಾಯ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಕಾರ್ಯಕ್ಷಮತೆಯ ಬಗ್ಗೆ ಕಷ್ಟಕರ ಮತ್ತು ಅಹಿತಕರ ಪ್ರಶ್ನೆಗಳನ್ನು ಹುಟ್ಟುಹಾಕುತ್ತದೆ. ಇದು ಕೇವಲ ಆತ್ಮಹತ್ಯೆ ಅಲ್ಲ; ಇದು ದೀರ್ಘಕಾಲದ ನ್ಯಾಯಾಂಗ ವಿಳಂಬ, ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ನಿರಾಸಕ್ತಿ ಮತ್ತು ಸರ್ಕಾರದ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯತೆಯಿಂದ ನಡೆದ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ ಕೊಲೆ. 'ನ್ಯಾಯ ವಿಳಂಬವಾದರೆ, ನ್ಯಾಯ ನಿರಾಕರಿಸಿದಂತೆ' ಎಂಬ ಕಹಿ ಸತ್ಯಕ್ಕೆ ಶ್ರೀ. ನಾಮದೇವ್ ಜಾಧವ್ ಅವರ ಮರಣವೇ ಜೀವಂತ ಉದಾಹರಣೆ! ಈ ಘಟನೆಯು ನ್ಯಾಯಾಂಗ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ನೀತಿ ಬದಲಾವಣೆಗಳ ಅನಿವಾರ್ಯತೆ ಮತ್ತು ಸುಧಾರಣೆಗಳನ್ನು ನಿರ್ಲಕ್ಷಿಸುವುದರ ಗಂಭೀರ ಪರಿಣಾಮಗಳನ್ನು ಒತ್ತಿಹೇಳುತ್ತದೆ. ಇಂದು ಪ್ರಶ್ನೆ ಕೇವಲ ನ್ಯಾಯ ಸಿಗುತ್ತದೆಯೇ ಎಂಬುದಲ್ಲ; ನ್ಯಾಯ ಸಿಗಲು ಎಷ್ಟು ಸಮಯ, ಎಷ್ಟು ಬೆಲೆ ತೆರಬೇಕು ಮತ್ತು ಯಾವ ಮಾನಸಿಕ ಸಂಕಟವನ್ನು ಅನುಭವಿಸಬೇಕು ಎಂಬುದು ಅಷ್ಟೇ ಮುಖ್ಯವಾಗಿದೆ.
 
ಬಾಕಿ ಮೊಕದ್ದಮೆಗಳ ರಾಶಿ!
ಇಂದಿನ ದಿನಾಂಕದಂತೆ ದೇಶಾದ್ಯಂತ ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಸುಮಾರು 5.3 ಕೋಟಿಗೂ ಹೆಚ್ಚು ಮೊಕದ್ದಮೆಗಳು ಬಾಕಿ ಉಳಿದಿವೆ. ಇದರಲ್ಲಿ ಅತಿ ಹೆಚ್ಚು ಅಂದರೆ 4.7 ಕೋಟಿ ಪ್ರಕರಣಗಳು ಜಿಲ್ಲಾ ಮತ್ತು ತಾಲ್ಲೂಕು ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಬಾಕಿ ಉಳಿದಿವೆ. ಸಾಮಾನ್ಯ ವ್ಯಕ್ತಿ ನ್ಯಾಯಕ್ಕಾಗಿ ಮೊದಲ ಬಾಗಿಲು ತಟ್ಟುವುದೇ ಇಲ್ಲಿ. ಆಘಾತಕಾರಿ ವಿಷಯವೆಂದರೆ, ಇದರಲ್ಲಿ 1.8 ಲಕ್ಷಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ಮೊಕದ್ದಮೆಗಳು 30 ವರ್ಷಗಳಿಗಿಂತ ಹೆಚ್ಚು ಕಾಲ ಮತ್ತು ಕೆಲವು ಮೊಕದ್ದಮೆಗಳು 50 ವರ್ಷಗಳಿಂದ ನ್ಯಾಯಕ್ಕಾಗಿ ಕಾಯುತ್ತಿವೆ.
 
ನ್ಯಾಯ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ವಿಳಂಬಕ್ಕೆ ಹೊಣೆ ಯಾರು?
ಅನೇಕ ಬಾರಿ ಮೊಕದ್ದಮೆಗಳಲ್ಲಿ ವಿಳಂಬವಾಗಲು ಪ್ರಮುಖ ಕಾರಣವೆಂದರೆ ಕೆಲವು ಬಾರಿ ಆರೋಪಿ ಅಥವಾ ದೂರುದಾರರ ಪರ ವಕೀಲರು, ಸಾಕ್ಷಿಗಳು ಅಥವಾ ಸರ್ಕಾರಿ ವಕೀಲರು ಹಾಜರಾಗದಿರುವುದು, ಅಥವಾ ಒಂದೇ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಬೇರೆ ಬೇರೆ ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಕೆಲಸ ಇರುವುದರಿಂದ ದಿನಾಂಕ ಮುಂದೂಡಲಾಗುತ್ತದೆ. ಪರಿಣಾಮವಾಗಿ ಮೊಕದ್ದಮೆಯ ವಿಚಾರಣೆ ಮುಂದಕ್ಕೆ ಹೋಗುತ್ತದೆ.
 
ಅನ್ಯಾಯಕ್ಕೆ ಒಳಗಾದ ವ್ಯಕ್ತಿ ತನ್ನ ಹಕ್ಕಿಗಾಗಿ ದೀರ್ಘಕಾಲ ಪ್ರಯತ್ನಿಸಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ಅನೇಕ ಬಾರಿ ಆತ ನ್ಯಾಯಾಲಯಕ್ಕೆ ಪದೇ ಪದೇ ಹಾಜರಾಗಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ, ಇದರಿಂದ ಮಾನಸಿಕ ಮತ್ತು ಆರ್ಥಿಕ ಸಂಕಷ್ಟ ಎದುರಾಗುತ್ತದೆ. ವಿಚಾರಣೆಯನ್ನು ತ್ವರಿತವಾಗಿ ನಡೆಸುವ ಅಧಿಕಾರ ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳಿಗಿದ್ದರೂ, ಪ್ರಕರಣಗಳ ಸಂಖ್ಯೆ ಮತ್ತು ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಮೇಲಿನ ಒತ್ತಡದಿಂದಾಗಿ ವಿಳಂಬವನ್ನು ತಪ್ಪಿಸಲು ಸಾಧ್ಯವಾಗುವುದಿಲ್ಲ.
 
ಕೆಲವು ಬಾರಿ ತುರ್ತು ಬಂಧನ ಅಥವಾ ಜಾಮೀನು ಮಂಜೂರು ಮಾಡುವ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯಲ್ಲಿ ಆತುರ ಕಾಣುತ್ತದೆ. ನ್ಯಾಯಾಂಗ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯಲ್ಲಿ ಪಾರದರ್ಶಕತೆ ಮತ್ತು ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತೆಯನ್ನು ಕಾಪಾಡಿಕೊಳ್ಳಲು ಪೊಲೀಸ್, ವಕೀಲರು, ನ್ಯಾಯಾಲಯದ ಸಿಬ್ಬಂದಿ ಸೇರಿದಂತೆ ಎಲ್ಲ ಘಟಕಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕ ಸಮನ್ವಯತೆ ಇರಬೇಕು.
 
ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳಿಗೆ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ರಜೆಗಳನ್ನು ನೀಡಲಾಗುತ್ತದೆ, ಇದು ಸಂಪ್ರದಾಯದಂತೆ ಇಂದಿಗೂ ಮುಂದುವರಿದಿದೆ. ಆದರೆ, ಹೆಚ್ಚುತ್ತಿರುವ ಪ್ರಕರಣಗಳ ಹಿನ್ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ ರಜೆಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಮರುಪರಿಶೀಲಿಸಿ ನ್ಯಾಯ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯನ್ನು ಹೆಚ್ಚು ವೇಗಗೊಳಿಸುವ ಅಗತ್ಯವಿದೆ.
 
ಒಂದು ಪ್ರಕರಣದಲ್ಲಿ ಕೆಳ ನ್ಯಾಯಾಲಯದಲ್ಲಿ ಅಪರಾಧ ಸಾಬೀತಾಗುತ್ತದೆ, ಮೇಲಿನ ನ್ಯಾಯಾಲಯದಲ್ಲಿ ಆತ ನಿರ್ದೋಷಿ ಎಂದು ತೀರ್ಮಾನವಾಗುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಇನ್ನೂ ಮೇಲಿನ ನ್ಯಾಯಾಲಯದಲ್ಲಿ ಆತ ಮತ್ತೆ ದೋಷಿ ಎಂದು ತೀರ್ಮಾನವಾಗುತ್ತದೆ. ಅದೇ ಸಾಕ್ಷ್ಯಗಳು, ಅದೇ ಎಲ್ಲಾ ಸಾಕ್ಷಿಗಳು, ಆದರೆ ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರು ಬದಲಾದರೆ ತೀರ್ಪು ಬದಲಾಗುತ್ತದೆ, ಇದು ಏಕೆ ?
 
ನ್ಯಾಯಾಂಗ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಮೇಲಿನ ಪ್ರಶ್ನೆಗಳು!
ಈ ಘಟನೆಗಳು ಕೇವಲ ವೈಯಕ್ತಿಕ ಮಾನಸಿಕ ಸಂಕಟದ ಸಂಕೇತಗಳಲ್ಲ, ಬದಲಿಗೆ ಭಾರತದ ನ್ಯಾಯಾಂಗ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿನ ಅಗಾಧ ಹೊರ, ತಾಂತ್ರಿಕ ವಿಳಂಬ ಮತ್ತು ಮಾನವ ಸಂವೇದನೆ ಕಳೆದುಕೊಂಡ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಗಳಾಗಿವೆ. ನ್ಯಾಯಾಲಯದ ವಿಚಾರಣೆಗಳ ಅಪೂರ್ಣ ವೇಳಾಪಟ್ಟಿ, ಸಿಬ್ಬಂದಿ ಕೊರತೆ ಮತ್ತು ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯ ವಿಳಂಬವು ಇಂತಹ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ದುರಂತದ ಹಿಂದಿರುವ ಸಾಮಾನ್ಯ ಸೂತ್ರವಾಗಿದೆ.
 
ಉದಾ:
34 ವರ್ಷದ ಸಾಫ್ಟ್‌ವೇರ್ ಇಂಜಿನಿಯರ್ ಅತುಲ್ ಸುಭಾಷ್ ಅವರು ವೈವಾಹಿಕ ಮತ್ತು ನ್ಯಾಯಾಂಗ ಒತ್ತಡದಿಂದಾಗಿ ಆತ್ಮಹತ್ಯೆ ಮಾಡಿಕೊಂಡರು. ಅವರ ಬಳಿ ಸಿಕ್ಕ 24 ಪುಟಗಳ ಆತ್ಮಹತ್ಯೆ ಪತ್ರದಲ್ಲಿ ಅವರು ಕೌಟುಂಬಿಕ ನ್ಯಾಯಾಲಯದ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಣೆ ಮತ್ತು ಸಂಬಂಧಪಟ್ಟ ವ್ಯಕ್ತಿಗಳ ಪಕ್ಷಪಾತದ ಮೇಲೆ ಗಂಭೀರ ಆರೋಪಗಳನ್ನು ಮಾಡಿದ್ದರು. ಅವರು ತಮ್ಮ ಪತ್ರದಲ್ಲಿ "ನ್ಯಾಯ ಸಿಗದಿದ್ದರೆ, ನನ್ನ ಅಸ್ಥಿಗಳನ್ನು ನ್ಯಾಯಾಲಯದ ಹೊರಗಿನ ಚರಂಡಿಯಲ್ಲಿ ಹಾಕಿ" ಎಂದು ಬರೆದಿದ್ದರು.
 
ಶಿವಾಜಿನಗರ ನ್ಯಾಯಾಲಯದ ಇನ್ನೊಂದು ಘಟನೆ!
ಅಕ್ಟೋಬರ್ 15, 2025 ರಂದು ಮತ್ತೊಂದು ಪ್ರಕರಣ ಮುನ್ನೆಲೆಗೆ ಬಂದಿತು. 61 ವರ್ಷದ ದೂರುದಾರರು, ಅವರ ಆಸ್ತಿ ವಿವಾದವು 1997 ರಿಂದ ಬಾಕಿ ಉಳಿದಿತ್ತು, ನ್ಯಾಯಾಲಯದಲ್ಲೇ ಆತ್ಮಹತ್ಯೆ ಮಾಡಿಕೊಂಡರು. ಅವರ ಟಿಪ್ಪಣಿಯಲ್ಲಿ "ನ್ಯಾಯ ಸಿಗುತ್ತಿಲ್ಲ" ಎಂಬ ಸ್ಪಷ್ಟ ಹೇಳಿಕೆ ಇತ್ತು.
 
ನ್ಯಾಯವಲ್ಲ, ಬದಲಿಗೆ ನಿರ್ಣಯ ಸಿಗುತ್ತದೆ!
ವಿಕ್ರಮ್ ಭಾವೆ ಅವರು "ನ್ಯಾಯ ಸಿಗುವುದಿಲ್ಲ, ಬದಲಿಗೆ ನಿರ್ಣಯ ಸಿಗುತ್ತದೆ" ಎಂದು ಹೇಳಿಕೆ ನೀಡಿದ್ದರು. ಈ ಹೇಳಿಕೆ ಅವರ ವೈಯಕ್ತಿಕ ಅನುಭವವನ್ನು ಆಧರಿಸಿದೆ. ದಾಭೋಲ್ಕರ್ ಹತ್ಯೆ ಪ್ರಕರಣದ ಆರೋಪದಿಂದ ನಿರ್ದೋಷಿ ಎಂದು ಬಿಡುಗಡೆಯಾದ ನಂತರ ಅವರು ನ್ಯಾಯಾಂಗ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿನ ನ್ಯೂನತೆಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಮುಕ್ತ ಸಂವಾದ ನಡೆಸಿದ್ದರು. ತಮ್ಮ ಭಾಷಣದಲ್ಲಿ ಅವರು, ಯಾವುದೇ ಅಪರಾಧ ಸಾಬೀತಾಗದಿದ್ದರೂ ಎರಡು ವರ್ಷಗಳಿಗೂ ಹೆಚ್ಚು ಕಾಲ ಜೈಲಿನಲ್ಲಿ ಇರಬೇಕಾಯಿತು ಮತ್ತು ಆ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ಅವರ ತಂದೆ ನಿಧನರಾದರೂ ಅಂತ್ಯಕ್ರಿಯೆಗೆ ಹೋಗಲು ಸಾಧ್ಯವಾಗಲಿಲ್ಲ ಎಂದು ಹೇಳಿದ್ದರು. ಈ ಬಗ್ಗೆ ಕಠಿಣವಾಗಿ ಮಾತನಾಡಿದ ಅವರು, "ನನ್ನ ಪ್ರಕರಣದ ನಿರ್ಣಯ ಬಂದಿತು, ಆದರೆ ನ್ಯಾಯ ಸಿಗಲಿಲ್ಲ" ಎಂದರು.
 
ನಷ್ಟವನ್ನು ಯಾರು ತುಂಬಿಕೊಡುತ್ತಾರೆ?
ನ್ಯಾಯ ಸಿಗದೆ ವ್ಯಕ್ತಿಗೆ ಆದ ನಷ್ಟ, ಅಥವಾ ನ್ಯಾಯ ಸಿಗದೆ ವ್ಯಕ್ತಿಯು ಆತ್ಮಹತ್ಯೆ ಮಾಡಿಕೊಂಡರೆ ಆ ನಷ್ಟವನ್ನು ಯಾರು ತುಂಬಿಕೊಡುತ್ತಾರೆ? ಅವರ ಕುಟುಂಬಸ್ಥರ ಗತಿಯೇನು? ಭಾರತದಲ್ಲಿ ನ್ಯಾಯ ಸಿಗುವಲ್ಲಿನ ವಿಳಂಬ ಅಥವಾ ತಪ್ಪು ನ್ಯಾಯನಿರ್ಣಯಗಳಿಂದ ಆದ ನಷ್ಟಕ್ಕೆ ಪರಿಹಾರ ನೀಡುವ ಪ್ರಶ್ನೆ ಅತ್ಯಂತ ಗಂಭೀರವಾಗಿದ್ದು, ಪ್ರಸ್ತುತ ಕಾನೂನು ಕೂಡ ಈ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ಸಾಕಷ್ಟಿಲ್ಲ. ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟ್ ಜುಲೈ 15, 2025 ರಂದು ನೀಡಿದ ಒಂದು ತೀರ್ಪಿನಲ್ಲಿ, ತಪ್ಪು ಬಂಧನ ಮತ್ತು ದೀರ್ಘಾವಧಿಯ ಸೆರೆವಾಸಕ್ಕಾಗಿ ಪರಿಹಾರ ನೀಡುವ ಪ್ರತ್ಯೇಕ ಕಾನೂನನ್ನು ತಕ್ಷಣ ಜಾರಿಗೆ ತರುವುದು ಅವಶ್ಯಕ ಎಂದು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿ ಹೇಳಿದೆ, ಏಕೆಂದರೆ ಇಂತಹ ಪ್ರಕರಣಗಳಲ್ಲಿ ವ್ಯಕ್ತಿಯ ಜೀವನ, ವೃತ್ತಿ ಮತ್ತು ಪ್ರತಿಷ್ಠೆ ಹಾಳಾಗುತ್ತದೆ.
 
ಆತ್ಮಹತ್ಯೆ ಪ್ರಕರಣಗಳಲ್ಲಿ ಕುಟುಂಬಸ್ಥರ ಸ್ಥಿತಿ!
ನ್ಯಾಯದ ವಿಳಂಬ ಅಥವಾ ಅನ್ಯಾಯದಿಂದಾಗಿ ಒಬ್ಬ ವ್ಯಕ್ತಿಯು ಆತ್ಮಹತ್ಯೆ ಮಾಡಿಕೊಂಡಾಗ, ಅವರ ಕುಟುಂಬಸ್ಥರಿಗೆ ಪರಿಹಾರ ಸಿಗುವ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ಕಾನೂನಿನಿಂದ ದೃಢವಾಗಿ ನಿಶ್ಚಿತವಾಗಿಲ್ಲ. ಭಾರತೀಯ ದಂಡ ಸಂಹಿತೆಯ ಸೆಕ್ಷನ್ 306 (ಆತ್ಮಹತ್ಯೆಗೆ ಪ್ರಚೋದನೆ) ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ಆರೋಪಗಳನ್ನು ಮಾಡಿದರೆ, ದೋಷ ಸಾಬೀತಾದ ಮೇಲೆ ನ್ಯಾಯಾಲಯವು ಸಂತ್ರಸ್ತ ಕುಟುಂಬಕ್ಕೆ ಸ್ವಲ್ಪ ಮಟ್ಟಿಗೆ ನಷ್ಟ ಪರಿಹಾರ ನೀಡಬಹುದು; ಆದರೆ ಈ ಮಾರ್ಗ ಅತ್ಯಂತ ಕಷ್ಟಕರ ಮತ್ತು ದೀರ್ಘವಾಗಿರುತ್ತದೆ.
 
ಕಾನೂನು ಸುಧಾರಣೆಗಳು ಅಗತ್ಯ!
ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳಲ್ಲಿನ 5 ಕೋಟಿಗೂ ಹೆಚ್ಚು ಬಾಕಿ ಮೊಕದ್ದಮೆಗಳು, ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರ ಸಂಖ್ಯೆಯ ಕೊರತೆ ಮತ್ತು ತಾಂತ್ರಿಕ ಆಧುನೀಕರಣದ ಕೊರತೆ ಇವೆಲ್ಲವೂ ಒಟ್ಟಾಗಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ವೇಗ ಮತ್ತು ಪರಿಣಾಮಕಾರಿತ್ವ ಎರಡನ್ನೂ ನಿಲ್ಲಿಸಿವೆ. ಪ್ರಜಾಪ್ರಭುತ್ವದ ನಿಜವಾದ ಶಕ್ತಿ ನ್ಯಾಯ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ ಅಡಗಿದೆ; ಆದರೆ ನ್ಯಾಯವು ಸಮಯಕ್ಕೆ ಸರಿಯಾಗಿ ಸಿಗದಿದ್ದಾಗ, ಆ ಶಕ್ತಿಯೇ ಪ್ರಶ್ನಾರ್ಹವಾಗುತ್ತದೆ. ನ್ಯಾಯ ಸಿಗುವಲ್ಲಿನ ವಿಳಂಬ ಈಗ ಕೇವಲ ಆಡಳಿತಾತ್ಮಕ ಸಮಸ್ಯೆ ಅಲ್ಲ, ಅದು ಸಾಮಾಜಿಕ ಮತ್ತು ನೈತಿಕ ಬಿಕ್ಕಟ್ಟಾಗಿದೆ.
 
ಪ್ರಸ್ತುತ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಯನ್ನು ನೋಡಿದರೆ, ತಜ್ಞರು ಒತ್ತಾಯಿಸುವುದೆಂದರೆ, ತಪ್ಪು ತನಿಖೆ, ಅನ್ಯಾಯದ ಬಂಧನ ಅಥವಾ ನಿರ್ಧಾರದಿಂದ ಉಂಟಾದ ಮಾನಸಿಕ-ಆರ್ಥಿಕ ನಷ್ಟಕ್ಕಾಗಿ ವಿಶೇಷ "Wrongful Justice Compensation Act" (ತಪ್ಪು ನ್ಯಾಯ ಪರಿಹಾರ ಕಾಯಿದೆ) ಅನ್ನು ಜಾರಿಗೆ ತರಬೇಕು. ಸಂತ್ರಸ್ತರ ಕುಟುಂಬಗಳಿಗೆ ಪುನರ್ವಸತಿ ನಿಧಿ, ಮನೋಚಿಕಿತ್ಸಾ ಬೆಂಬಲ ಮತ್ತು ಆರ್ಥಿಕ ಸಹಾಯದ ಕಾನೂನು ಹಕ್ಕನ್ನು ನೀಡಬೇಕು. ಕೇಂದ್ರ ಮತ್ತು ರಾಜ್ಯ ಮಟ್ಟದಲ್ಲಿ ಸ್ವತಂತ್ರ ನ್ಯಾಯ-ನಷ್ಟ ನಿವಾರಣಾ ಪ್ರಾಧಿಕಾರವನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಬೇಕು.
 
ಇಂದು ನ್ಯಾಯದ ಆಡಳಿತವಿಲ್ಲ, ಕೇವಲ ಕಾನೂನಿನ ಆಡಳಿತವಿದೆ!
ಅನೇಕ ಕಡೆ ನ್ಯಾಯವನ್ನು ತಕ್ಷಣ ನೀಡಬಹುದು, ಆದರೆ ತಾರೀಖಿನ ಮೇಲೆ ತಾರೀಖು ಸಿಗುತ್ತಲೇ ಇರುತ್ತದೆ. ಹಲವು ಬಾರಿ ವ್ಯಕ್ತಿ ಯಾರು ಎಂಬುದರ ಆಧಾರದ ಮೇಲೆ ನಿರ್ಧಾರ ನೀಡಲಾಗುತ್ತದೆ. ಡಾ. ವೀರೇಂದ್ರಸಿಂಗ್ ತಾವ್ಡೆ, ಶ್ರೀ. ಅಮೋಲ್ ಕಾಳೆ ಮತ್ತು ಶರದ್ ಕಳಸ್ಕರ್ ಈ ಹಿಂದುತ್ವವಾದಿಗಳಿಗೆ ಜಾಮೀನು ಮಂಜೂರಾಯಿತು. 'ಜಾಮೀನು ನೀಡುವುದು ನಿಯಮವಾದರೆ; ಸೆರೆಮನೆ ಅಪವಾದ' ಎಂಬಂತಹ ವಾಕ್ಯವನ್ನು ನ್ಯಾಯಾಧೀಶರು ಅನೇಕ ತೀರ್ಪುಗಳಲ್ಲಿ ಬಳಸಿದ್ದಾರೆ; ಆದರೆ ಅನೇಕ ಮೊಕದ್ದಮೆಗಳಲ್ಲಿ ಸಾಕ್ಷ್ಯಾಧಾರಗಳಿಲ್ಲದಿದ್ದರೂ ಅನೇಕರನ್ನು ವರ್ಷಗಟ್ಟಲೆ ಸೆರೆಮನೆಯಲ್ಲಿ ಕೊಳೆಯುವಂತೆ ಮಾಡಲಾಗುತ್ತದೆ. ದಾಭೋಲ್ಕರ್ ಪ್ರಕರಣದಲ್ಲಿ ವ್ಯಕ್ತಿ ದೊಡ್ಡವರಾಗಿದ್ದಾರೆ, ದೃಢವಾದ ಸಾಕ್ಷ್ಯಗಳಿಲ್ಲ ಎಂದು ತಿಳಿದಿದ್ದರೂ, ಯಾರಿಗಾದರೂ ಶಿಕ್ಷೆಯಾಗಬೇಕು ಎಂದು ಶಿಕ್ಷೆ ನೀಡಲಾಯಿತೇ ಎಂಬ ಪ್ರಶ್ನೆಗಳನ್ನು ನಿರ್ದೋಷಿ ಎಂದು ಬಿಡುಗಡೆಗೊಂಡ ಆರೋಪಿಗಳು ಎತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ಹಾಗೆಯೇ ಸುಪ್ರೀಂ ಕೋರ್ಟ್ ಜನರಿಗೆ ನ್ಯಾಯ ಸಿಕ್ಕಿದೆ ಎಂದು ಅನಿಸಬೇಕು ಎಂದು ಹೇಳಿದೆ. ನ್ಯಾಯ ನೀಡುವಾಗ ನ್ಯಾಯ ನೀಡಲಾಗಿದೆ ಎಂದು ಆಗಬೇಕು. ಆದರೆ ಇಂದು ಅಂತಹ ಪರಿಸ್ಥಿತಿ ಇಲ್ಲ. ಇಂದು ಕೇವಲ ಏನೋ ಒಂದು ನಿರ್ಧಾರ ನೀಡಲಾಗುತ್ತದೆ, ಅದರಿಂದ ಪ್ರತಿವಾದಿ ಪಕ್ಷಕ್ಕೂ ಸಮಾಧಾನವಾಗುವುದಿಲ್ಲ ಮತ್ತು ದೂರುದಾರರಿಗೂ ಸಮಾಧಾನವಾಗುವುದಿಲ್ಲ, ಆದ್ದರಿಂದ ನಿಜವಾಗಿಯೂ ನ್ಯಾಯ ಸಿಗುತ್ತದೆಯೇ ಎಂಬುದು ಪ್ರಶ್ನೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಇಂದು ನ್ಯಾಯದ ಆಡಳಿತವಿಲ್ಲ, ಬದಲಿಗೆ ಕಾನೂನಿನ ಆಡಳಿತವಿದೆ. ಈ ದೇಶಕ್ಕೆ ನ್ಯಾಯದ ಆಡಳಿತ ಬೇಕು. ಆದರೆ ಪರಿಸ್ಥಿತಿ ಹೀಗಿದೆ, ದೇಶದಲ್ಲಿ ನ್ಯಾಯದ ಆಡಳಿತವಿಲ್ಲ, ಕೇವಲ ಕಾನೂನಿನ ಆಡಳಿತವಿದೆ. ಮೂಲತಃ ಕಾನೂನುಗಳನ್ನು ಜನರಿಗೆ ನ್ಯಾಯ ಸಿಗಲಿ ಎಂದು ಮಾಡಲಾಗಿದೆ, ಆದರೆ ಇಂದು ಜನರಿಗೆ ಯಾವುದೇ ನ್ಯಾಯ ಸಿಗದೆ, ಇದಕ್ಕೆ ವಿರುದ್ಧವಾಗಿ ಕಷ್ಟಗಳನ್ನು ಎದುರಿಸಬೇಕಾಗಿದೆ. ಅಂತಹ ಕಾನೂನುಗಳ ಆಧಾರದ ಮೇಲೆ ನ್ಯಾಯ ನೀಡಲಾಗುತ್ತಿದ್ದರೆ, ನಿಜವಾಗಿಯೂ ನ್ಯಾಯದಾನವಾಗುತ್ತಿದೆಯೇ ಎಂದು ಯೋಚಿಸುವ ಅಗತ್ಯವಿದೆ.
 
ನ್ಯಾಯವನ್ನು ಗುರಿ ಎಂದು ಅಲ್ಲ, ಜವಾಬ್ದಾರಿ ಎಂದು ನೋಡಬೇಕು! 

ನ್ಯಾಯಾಂಗ ವ್ಯಾಪ್ತಿಯಲ್ಲಿರುವ ಪ್ರಕರಣಗಳ ತೀರ್ಪಿಗೆ ಆಗುವ ವಿಳಂಬವು ಸಾಮಾನ್ಯ ಜನರಿಗೆ ಒಂದು ಜಟಿಲ ಸಮಸ್ಯೆಯಾಗಿದೆ. ಭಾರತವು ಭವಿಷ್ಯದಲ್ಲಿ ವಿಶ್ವದ ಮಹಾಶಕ್ತಿಯಾಗುವ ದಾರಿ ಕಾಯುತ್ತಿದ್ದರೆ ಈ ಸಮಸ್ಯೆಯ ಬಗ್ಗೆ ಆಳವಾಗಿ ಚಿಂತಿಸುವುದು ಅವಶ್ಯಕ. ದಿನದಿಂದ ದಿನಕ್ಕೆ ಜಟಿಲವಾಗುತ್ತಿರುವ ಈ ಸಮಸ್ಯೆಗೆ ಸಮರ್ಥ ಪರಿಹಾರಗಳು ಆಗಬೇಕು. ಸಮಯಕ್ಕೆ ಸರಿಯಾಗಿ ಮತ್ತು ಸೂಕ್ತ ನ್ಯಾಯ ಸಿಗುವುದು ಜನರ ಮೂಲಭೂತ ಹಕ್ಕು. ಇಂದು ಭಾರತದಲ್ಲಿ "ನ್ಯಾಯ ವಿಳಂಬವಾಗುವುದು" ವ್ಯಕ್ತಿಯ ಜೀವನವನ್ನು ಹಾಳುಮಾಡುವ ವಾಸ್ತವವಾಗಿದೆ. ನ್ಯಾಯವನ್ನು ಗುರಿ ಎಂದು ಅಲ್ಲ, ಜವಾಬ್ದಾರಿ ಎಂದು ನೋಡಿದರೆ, ಶ್ರೀ. ನಾಮದೇವ್ ಜಾಧವ್ ಅಥವಾ ಅತುಲ್ ಸುಭಾಷ್ ಅವರಂತಹ ದುರಂತಗಳ ನಂತರ ಅವರ ಕುಟುಂಬಗಳಿಗೆ ನಿಜವಾದ ಸಮಾಧಾನ ಸಿಗಬಹುದು.